चर्चाप्रस्ताव - अनुकरण की प्रभाव की उत्स्फुर्तता?

माझे मत थोडे वेगळे आहे. ते केवळ गझल लेखनालाच नाही तर कलेशी निगडित मानता येईल.

एखादी कथा/ कविता/ गझल हा कोणताही प्रकार आवडला तर त्याचे अनुकरण करणे गैर नाही. त्याच जमिनीवर गझल करणे ही तर मान्यताप्राप्त गोष्ट आहे.

सुरुवातीला तंत्राकरता, शिकण्याकरता आणि त्या व्यक्तीच्या लेखनाच्या/ कलाकृतीच्या प्रभावामुळे असे अनुकरण होणे मला नैसर्गि़क वाटते.

कोणत्याही कलाप्रांतात नाव घेतले जाईल, अनुकरण करावे असे अनेकांना वाटेल अशा व्यक्ती दरवर्षी जन्म घेत नाहीत हा मुद्दा लक्षात घेण्यासारखा आहे. गायनामध्ये घराणी आहेत. त्यांची वैशिष्ट्ये आहेत. याला अनुकरण म्हणत नाहीत. पण जेव्हा एखादा गायक त्याची स्वतःची भर त्या घराण्यात घालू शकत नाही, स्वतःचे वैशिष्ट्य निर्माण करण्यास असमर्थ ठरतो तेव्हा त्याच्या यशाला मर्यादा येतात. लेखनाला तेच लागू असावे असे वाटते.

पण प्रत्येक कलाकाराला/ व्यक्तीला/ लेखकाला/ शायराला केव्हाही आपली कलाकृती आपली वाटावी असेच मनापासून वाटणे हेही तेवढेच नैसर्गिक आहे. निदान मला तरी तसेच वाटते. (सध्या मात्रावृत्तात गडबडलेली गझल म्हणजे सोनालीची:० असे जरी समीकरण असले तरी मला ते मान्य आहे, अभिमानाचे वाटते कारण मी माझी अशी 'ओळख ' निर्माण करण्याचा प्रयत्न करते आहे. )

खरा प्रश्न केव्हा पडावा जेव्हा एखादा कलाकार / लेखक जन्मभर / कायम कुणाच्यातरी प्रभावाखालीच लिहितांना / निर्मिती करतांना दिसतो तेव्हा . त्या व्यक्तीच्या मतांचे, त्याच्या जाणिवांचे, सभोवताच्या घटनांचे प्रतिबिंब जर कधीच दिसत नसेल तर तुमचे अनुकरणप्रिय गझला छापण्यापे़क्षा चुकीच्या /सामान्य अनेक रचना आणि एक खणखणीत रचना करण्याचे विधान योग्य आहे असे मी मानते.

प्रभाव्,उत्स्फूर्तता ही तेव्हा म्हणावी...जेव्हा एखादा शेर......अर्थाने,किंवा सध्या प्रचलित शब्द......अथवा मतला...इत्यादि मध्ये आधीच्या एखाद्या अथवा समकालीन रचनेशी साम्य दाखवितो.......( शेर टकराना..असे ज्याला म्हटले जाते.....परंतु पूर्ण गझल एखाद्या आधिच्या गझलेशी साम्य दखवते.....तेव्हा त्यास निश्चितच अनुकरण असेच म्हणावे लागेल......आणी अनुकरण जसेच्या तसे असणे यास कितपत नवनिर्मिति म्हाणावे हे ज्येष्ठांनीच ठरवावे असे वाटते.

डॉ.कैलास गायकवाड.

प्रथम,
कैलास,
अनुकरण जसेच्या तसे असणे यास कितपत नवनिर्मिति म्हाणावे हे ज्येष्ठांनीच ठरवावे असे वाटते.
मी ज्येष्ठ/कनिष्ठ मानीत नाही. ते वयामुळे/अनुभवामुळे आपोआप होते. मी लहान/मोठा असेही कोणालाही मानीत नाही. फक्त प्रसिद्ध/अप्रसिद्ध असे मी मानतो. प्रसिद्ध असलेल्या व्यक्तिला ज्येष्ठ किंवा मोठा असे म्हणू नये असे मला वाटते. त्यामुळे आपण केवळ ज्येष्ठांचा(आपल्या मतानुसार) विचार न घेता सर्वांचा घ्यावा.

सोनाली,
आपल्या मतात परस्परभिन्नता आहे.
एखादी कथा/ कविता/ गझल हा कोणताही प्रकार आवडला तर त्याचे अनुकरण करणे गैर नाही. त्याच जमिनीवर गझल करणे ही तर मान्यताप्राप्त गोष्ट आहे.
जर ही मान्यताप्राप्त गोष्ट असेल तर...
खरा प्रश्न केव्हा पडावा जेव्हा एखादा कलाकार / लेखक जन्मभर / कायम कुणाच्यातरी प्रभावाखालीच लिहितांना / निर्मिती करतांना दिसतो तेव्हा .
हा प्रश्न तरी कशाला पडावा?
कोणी एक जन्मभर एखाद्याच्या प्रभावाखाली निर्मिती करताना दिसत असेल तर बिघडले कुठे? संत ज्ञानेश्वर म्हणतात मी निवृत्तीनाथांचा, संत जनाबाई म्हणते मी नामदेवांची, अ‍ॅरिस्टॉटल म्हणत असेल मी प्लेटोचा, जैमिनी म्हणतात मी व्यासांचा, मधुच्छंद म्हणतात मी विश्वामित्रांचा, पं. भीमसेन जोशी किराणा घराण्याचे, पं. भास्करबुवा बखले ग्वाल्हेर घराण्याचे, असे कितीतरी दाखले आहेत की ज्यांनी फार मोठी निर्मिती केलेली आहे आणि आम्ही कोणाचेतरी आहोत हे सांगताना त्यांना कमीपणा वाटत नाही.
तेन त्वम् असि | (त्याच्यामुळे तू आहेस) या औपनिषदिक सल्ल्यामुळे निर्मितीनंतरही नम्रता राहते.
हे सर्व मी लिहिले ते आपण 'निर्मिती' हा शब्द वापरल्यामुळे.
निर्मिती आणि नक्कल यात फरक आहे. कोणाच्यातरी प्रभावाखाली किंवा मार्गदर्शनाखाली निर्मिती करणे गैर नाही. मात्र तशीच नक्कल करून स्वतःच्या नावावर खपविणे हा अपराधच मानला पाहिजे.

बेफिकीर,
उपरोक्त गझलांबाबत आपण आपले स्पष्ट मत दिलेले नाहीत. ते द्यावे.

अजय अनंत जोशी,
आपण ''ज्येष्ठ'' बाब्त जे म्हणालात ते एकदम मान्य.......परंतु ''अनुकरण जसेच्या तसे असणे यास कितपत नवनिर्मिति म्हाणावे'' याबाबत भाष्य करणे आपण टाळले आहे.........मात्र ''निर्मिती आणि नक्कल यात फरक आहे. कोणाच्यातरी प्रभावाखाली किंवा मार्गदर्शनाखाली निर्मिती करणे गैर नाही. मात्र तशीच नक्कल करून स्वतःच्या नावावर खपविणे हा अपराधच मानला पाहिजे'' हे आपले स्पष्ट मत आवडले.

डॉ.कैलास

चर्चेचा विषय चांगला आहे. माझे मत

१) वरील सर्व रचना वाचूनही त्यातल्या त्यात भटांचीच गझल जास्त भिडली.

२) यमके , अंत्ययमके तीच येणे ह्यात काही गैर वाटत नाही. रोजच काही सुचत असेल तर रोज नवीन कुठून आणणार ? वृत्त पण तेच येऊ लागल्यावर शंकेला सुरुवात होते असे माझे मत. किंवा मग मूळ गझल आठवू लागते असे म्हणू या. त्यानंतर वाचक डोळ्यांत दोन तीन थेंब अधिक तेल घालून वाचू लागला तर आश्चर्य नाही.

३) त्यानंतरच मग दोन रचनांमधील विचार किती सारखे/वेगळे आहेत ह्याचा शोध घेतला जाऊ लागता तिथे जर साम्य सापडले तर अनुकरण केल्याची टीका होते , नाही सापडले तर कुणाला खटकत नाही. असे वाटते.

४) कुणाच्याही रचना (किंवा लेख) वाचून एखाद्या कलेकडे / उपप्रकाराकडे , प्रेरित झालेल्यांच्या (ह्यात सगळेच आले ) रचनेत काही अंशी हा प्रभाव दिसणारच

५) आपण लिहीतो ते कुणाचेच अनुकरण नाही असे बहुतेक सर्वांनाच वाटत असते. म्हणूनच ते इतक्या छातीठोकपणे मांडले जात असावे. (अपवाद वगळता) . ह्यात थांबून वा न थांबता लिहीणारे सारेच आले.

६) साठते डोळ्यांत पाणी कारणावाचून का?
मामला नाजूक आहे कारणे मागू नका

ही माझी पाच एक वर्षापुर्वीची रचना . त्यातली पहिली ओळ मला जशीच्या तशी भटांच्या "आकाश गंगा" मधल्या ओळीत सापडली. ती मी आकाशगंगा वाचण्याआधी जरी लिहीलेली ओळ होती तरीही अस्वस्थता आलीच. बरेचदा आपण आपल्याला सुचलेल्या एखाद्या ओळीवर , शेरावर अत्यंत खुश होतो आणि पाठोपाठ कुणीतरी एखाद्या तशाच ओळीची आठवण करून देते किंवा आपल्यालाच आठवते.

" मी कितीजणांशी हसून बोलत आहे
मी स्वतःस नक्की कुणांत शोधत आहे

मी रुजलो , फुललो , सुकलो , तुटलोसुध्दा
जग अजून माझे मूळ विचारत आहे "

ही सध्या पडून असलेली रचना . कारण ही लिहील्यानंतर मला चित्तची " मी मिटून डोळे" चे वजन , लय सर्व काही आठवले. पुढे लिहाविशी नाही वाटली. ही ओळ जर तेव्हा आठवली नसती तर मी न थांबता पुढे लिहून टाकली असती. आणि किती का कशी असेना का वा अर्थहीन असेना का माझी आहे असे म्हणता आले असते. त्याने काय साध्य झाले असते? त्याने ह्या दोन्ही ओळीत जे काही थोडेबहुत साम्य आहे ते कमी जास्त झाले असते का?

उद्या कदाचित मला ह्या गोष्टीचे काही वाटणार नाही. आणखी काही लोक भेटतील , कशाला, स्वतः चित्त सुध्दा म्हणेल की "काही नाही रे. छान आहे . लिही पुढे." आणि कदाचित लिहीले जाईल. किंवा मीच त्यातील वेगळेपण इतकं मोठं शोधून काढेन की साम्य असल्यास किमान मला तरी खुपणार नाही. ( समजा लिहीलं तर काय बिघडलं इतका बेरडपणा येण्याची शक्यताही आहेच )

माझे ह्यावर अनुभवाने तयार झालेले मत असे आहे की ...

आपल्याला स्वतःला जर जाणवले की अनावधानाने का होईना एखाद्या चांगल्या रचनेचा प्रभाव आहे आणि त्याची बोच (सध्यातरी ) आहे तर लिहू नये (हे सापेक्ष आहे).

जर पूर्ण रचना लिहून झाल्यानंतर जाणवले किंवा कुणी निदर्शनास आणून दिले तर अजिबात लाज वाटून घेऊ नये .

बेफिकिर ह्यांना आज स्वतःच्या ज्या रचना (अर्थहीन /एकुणपन्नासकशी कुठल्याही) कुणाचे अनुकरण वा प्रभाव वाटत नाहीत त्या रचना , ते विचार , तशाच वृत्तामधे , तशाच यमकांसहित .. दूर कुठेतरी लातूर , नंदुरबार मधे प्रकाशित झालेल्या असू शकतात. तो काव्यसंग्रह (दुर्दैवाने/सुदैवाने) कधी समोर आलाच आणि त्यातील प्रत्येक रचनेचा रचनाकाल आपण लिहीण्याआधीचा आहे असा प्रामाणिक कौल त्यांच्या मनाने दिलाच ..... तर?

बेफिकीर,
पण मला वरील गझला या नक्कला वाटत नाहीत. मला फक्त त्यात रुळलेली जमीन वापरणे वाटते.
हे जर इतके सहज होते तर त्यासाठी इतका आटापिटा कशाला?
तसेच,
आशय प्रत्येकाचा वेगळा आहे. पण रुळलेली जमीन वापरणे हा सततच्या वाचनाचा किंवा संपर्काचा प्रभाव असू शकतो.
हेच जर आपले म्हणणे होते तर...
(मीटर बदलणे हे एक मिनिट बाजूला ठेवा.) (मला यात प्रभाव वाटतो.)
माझ्या व्यक्तीगत मतानुसार थांबून अनुकरणे करण्यापेक्षा किंवा प्रभावित होण्यापेक्षा न थांबून चार अर्थहीन गझला अन एखादी एकुणपन्नासकशी गझल करणे बरे! :-))
हे कशाला लिहिले होतेत?
नक्कल हा अपराध आहे खराच! पण मला वरील गझला या नक्कला वाटत नाहीत.

मी कुठे म्हटले आहे की वरील सर्व गझला या निव्वळ नक्कल आहे म्हणून....? :(
पण मला थोडी शंका आहे...

सुरेश भट

चंद्र आता मावळाया लागला
प्राण माझाही ढळाया लागला

हालते भिंतीवरी छाया तुझी
दीप हा कैसा जळाया लागला

मी खरे बोलून जेव्हा पाहिले
हा टळाया... तो पळाया लागला

इलाही जमादार -

तोल किरणांचा ढळाया लागला
सूर्य आता मावळाया लागला

ऐकुनी किस्से पतंगाचे जुने
दीप आशेने जळाया लागला

कोणते सत्कार्य मी केले असे?
हा टळाया तो पळाया लागला

ठळक केलेल्या ओळी पहाव्यात. (यात वैयक्तिक असे काहीही नाही. विषय आहे म्हणून लिहिले.)