गझलियत

प्रिय मित्र अजय,
असे करू नये. पूर्ण मुद्दा नीट वाचावा व समजून घ्यावा.
१. काळाप्रमाणे उर्दू गझलेत झालेला फरक सोदाहरण दाखवा पाहू? ( तो फरक हा गझलेच्या आत्म्यासंदर्भात झालेला असला पाहिजे बर का? म्हणजे गझलेतून मनोव्यापार नाहीसे झाले, फक्त सामाजिक विषय यायला लागले, फक्त श्रुंगारिक विषय यायला लागले, फक्त देवभक्ती यायला लागली असे बदल. परत सांगतो, एखाद दोन शेर तसे असणे वेगळे! )
२. गझल म्हणजे काय हे कवीच्या सोयीने ठरत नसते - हे विधान त्यांनी अत्यंत वेगळ्या संदर्भात केलेले आहे, जे आपण लक्षात घेतलेले दिसत नाही. तांत्रिकदृष्ट्या गझल म्हणजे काय हे कवी किंवा समीक्षक ठरवू शकत नाही असे त्यांना म्हणायचे आहे. गझलेचे तंत्र हे आधीच सर्वमान्य झालेले आहे. शेरांचा संदर्भ बदलणे शक्य आहे हे तर मान्यच आहे. पण परत तोच मुद्दा सांगतो. भटांच्या किती गझला अशा आहेत ज्याच्यात कवीचे मनोव्यापार नाहीत?
३. मराठी मातीचा सुगंध - मराठी गझलेला मराठी मातीचा सुगंध येणे म्हणजे संदर्भ मराठीचे, शब्द, वाक्प्रचार मराठीचे वगैरे! याचा अर्थ असा की मराठीमधे तुम्ही 'प्रेयसीने बुरखा दूर सारल्यावर चंद्र लाजून ढगाआड गेला' असे म्हणण्यात काही अर्थच नाही. याचा अर्थ असा नाही की मराठीमधे जे काव्यप्रकार आहेत ( अभंग, लावणी ) त्यांचे आशय घेऊन गझल होऊ शकते. आता बघा: मानस ६ ची ओळ आहे की 'ईश्वरा, मी तुला शेवटचे कधी आठवले हे आठवत नाही'. याच्यात मनोव्यापार आहे. भक्ती नाहीये. पण माकडांचा खेळ करणारा मदारी भिकारी होतो हे विधान फार तर सामाजिक आहे. ती गझल होऊ शकत नाही, जोपर्यंत कवी स्वतःच मदारी आहे व ते रसिकांना माहिती आहे.
४. ़कोणत्याही काव्यामुळे वेड लागले पाहिजे - मला सांगा, बीडी जलाईले हेही एक काव्यच आहे की नाही? माझे माहेर पंढरी पण काव्यच आहे. हात नका लावू माझ्या साडीला हेही काव्यच आहे. प्रत्येकाचे वेडही लागू शकते. पण आपल्या आसपास गझलवेडे किती दिसतात?तुलनेने  फार कमी! मला एवढेच म्हणायचे आहे की जी गझल रचली जाईल तिचे वेड लागली पाहिजे. बघा, वाटले बरे किती, केव्हातरी, जाणीव, जुने विसरून गेलेले यातील शेरांचे वेड लागू शकते की नाही? मी कुठे म्हणतोय इतर प्रकारांचे वेड लागू नये?
५. समोरचा तसा असला पाहिजे - कृपया जास्त स्पष्ट करावेत.
६.  मराठी असून मराठी कळत नाही - प्रिय मित्र, कृपया समजून घ्या.शब्दार्थ सगळ्यांनाच समजतायत. पण कवीला अभिप्रेत असलेला अर्थ त्या शब्दांमधून निघतोय का हे महत्वाचे. जसे प्रिय मित्र चुरीच्या कॉलेजच्या शेराचा अर्थ त्याने सांगीतल्यावर समजला, पण ती काल कॉलेजला गेली होती तर आज शाळेत कशी या शब्दांचा शब्दार्थ समजूनही शेर समजत नव्हता. आपण लिहिले आहेत की ग्रंथास जाळण्याचे कारण की तुझ्या रक्तात वेद मिसळावेत. एक तर आधी याच्यात मनोव्यापार नाही, हे तत्वज्ञान झाले. त्यात परत शब्दार्थ घेतला तर असा: रक्तात वेद मिसळावेत म्हणुन ग्रंथ जाळतायत. ही गझल कशी बरे? अर्थ तर कळला की? आता बघा:
गाहे गाहे इसे पढा कीजे
दिलसे बेहतर कोई किताब नही
ही गझल वाटते की नाही?
तिचे सौंदर्य मला खेचून नेते - यात प्रत्यक्षात कुणी कुणाला खेचत नाहीये, पण मन खेचले जातेय, हे समजते, तसे आपल्या त्या तीन शेरांबद्दल सांगा बरे?
७. अलंकारिक , कानाला गोड वाटणार्‍या - पुन्हा वाचा, छोटीशीच बात सांगणार्‍या असाही एक मुद्दा लिहिलाय मी. आपण भटांची इतकी उदाहरणे दिलीत, मुखपृष्ठावर त्यांचे वाक्य आहे तेही वाचा. अलंकारिक व थयथयाट असे.
८.नशा - भटांच्या कवितांची नशा आहे. मग मी कुठे नाही म्हणतोय? मी असे म्हंटले आहे की 'नशा येतेच असे नाही किंवा येत नाही' यातील काहीही एक होऊ शकते. भटांची एक गझल अशी दाखवा ज्याची अजिबात नशा येत नाही. मी असे म्हणतोय की गझलेची 'नशा' ही यायलाच पाहिजे. तरच ती गझल!
 
 

प्रिय मित्र ज्ञानेश,
फारच छान प्रतिसाद दिलास. प्रतिसादाबद्दल धन्यवाद!
१. विरह हा एक विषय जर घेतला, तरः
हसरत मोहानी - आगया गर वस्लकी शबभी कहीं जिक्रे फिराक
                              वो तेरा रो रो के मुझकोभी रुलाना याद है
अमीर - शबे फुरकत का जागा हुं फरिश्तो अब तो सोने दो
               कभी फुरसतमे करलेना हिसाब आहिस्ता आहिस्ता
मोमीनचा एक शेर मी कुठेतरी दिलाच आहे ज्याचा अर्थ असा आहे की रे मृत्यो, तू येणार हे तर सत्य आहेच, मग या विरहाच्या रात्रीतच आला असतास तर बरे झाले असते.
एकच विषय पण नावीन्य!
२. अशी गोड तू - मला हे समजत नाही की स्वतः अत्यंत उत्कृष्ट गझला करून तू असे मुद्दे कसे मांडतोस? आता तुझीच गझल बघः
पुन्हा ती भेटली तेव्हा जराशी वेगळी वाटे
इरादे भासले होते तिचे बदलून गेलेले ( नेमके शब्द लक्षात नसले तरी आशय हाच होता )
या शेरात किती अर्थ आहे? भरपूर. याऐवजी अशी गोड तू ही रचना अत्यंत छान असली तरी अर्थ फक्त प्रणयाराधनाइतकाच आहे. असे वर्णन ऐकून फार तर प्रेयसी तुमच्या प्रेमात पडेल. एकदा संसार सुरू झाल्यावर नाही कवी तिच्याबद्दल अशा रचना करण्याची हमी नाही तिला त्याच भावना मनात येण्याची हमी! मला एवढेच म्हणायचे आहे की अशी गोड तू ही गझलेसारखी रचना असली तरी गझल नाही. कारण आशय अतिशय त्रोटक आहे. त्यात अनुभुती नाही. अनुभुतीचे इमले नाहीत. व्यथा तर नाहीच. व्यक्तीकरण आहे पण मर्यादीत! मला कवीच्या क्षमतेबाबत काहीही म्हणायचे नाही. जो माणूस 'अशी गोड तू' ही रचना करू शकतो तो निश्चीतच दर्जेदार गझल करू शकेल. पण ही गझल नाही.
३. इतर प्रवाह - जरूर गझलेत इतर प्रवाह येऊ शकतात. पण मला एक सांग, स्वामींच्या रचना या शुद्ध तत्वज्ञान वाटत नाहीत का? अशी गोड तू ही एका मिनिटासाठी मुसलअसल गझल मानली तरी त्यात मुळात सर्व शेरांत एकच मुद्दा वेगवेगळ्या पद्धतीने मांडलेला नाही का? समजा शायर एकदा प्रेयसीला, एकदा जिंदगीला, एकदा आईला, एकदा स्वतःच्या मुलीला, एकदा गझलेला, एकदा कलाकाराच्या अदाकारीला गोड म्हणला असता तर ठीक होते. पण २६ शेर ( संख्येबद्दल मला फारसे काही नाही ) रचून एकच मुद्दा सांगणे योग्य आहे का?
वर दिलेली हसरत मोहानींची जी सुप्रसिद्ध गझल आहे ना, चुपके चुपके, त्यात जवळ जवळ ११ का काहीतरी शेर आहेत. प्रत्येक शेरात शेवटी हेच सांगीतले आहे की ते जुने प्रेमयुग आठवते. पण त्याच्यात उल्लेख केलेल्या प्रसंगांना वाचलेकी अंगावर काटा येतो. अशी अनुभुती होते का तुझ्या अपेक्षित इतर प्रवाहातून?
प्रिय मित्र, गझल वाचल्यावर वाचक ( किंवा ऐकल्यावर श्रोता ) शायराच्या मनस्थितीत जाणे किंवा शायराच्या मनस्थितीला जाणून नैसर्गीक दाद देणे हे अत्यावश्यक आहे.
असो. या साईटवरच स्वतः चित्तरंजन, प्रदीप,अनंत,  तू, समीर, केदार, उपरा, मानस, यांनी कितीतरी उत्कृष्ट गझला व शेर रचले आहेत. ते व इतर समोरासमोर ठेवले की सहज फरक कळेल.