मराठी गझलेसाठी संकेतांचा वापर

या लेखात मी माझी मते दिली आहेत, ती मी माझ्या गझलांमधे पूर्णपणे पाळली आहेत असे मला म्हणायचे नाही, फक्त आपण सर्वांनी विचारात घ्यावीत अशी विनंती!

गझलेतील संकेतांचे स्थान या विषयावर मला चर्चा घडवून आणायची आहे. श्री अजय जोशी यांच्या 'गझल आणि गझलियत' या चर्चेमधे मी 'संकेत' या विषयावर थोडे लिहिले होते. इथे जास्त विस्ताराने देत आहे.

गझलेतील संकेत

संकेतांची व्याख्या - संकेत म्हणजे अशा बाबी ज्या त्या संस्कृतीतील प्रथा, प्रघात, रुढी, रीती, निष्ठा, काल्पनिक किंवा सत्य समजुती आहेत अन त्या संस्कृतीतील सर्व लोकांना त्यांचे ज्ञान आहे.

गझलेत संकेत - गझल हे एक बहुतांशी संवादरुपी किंवा स्वगतस्वरुपाचे काव्य असल्यामुळे तसेच ते मनाशी किंवा भावनांशी निगडित असल्यामुळे त्यात त्या त्या संस्कृतीच्या संकेतांचा उल्लेख नुसता होतोच असे नव्हे तर तो उल्लेख गझलेला खुलवतोही.

उदाहरणे -

गझल मुळातच उर्दूमधून आपल्याकडे आलेली असल्यामुळे संकेतांचा वापर उर्दू मधे कसा केला जात होता हे पाहणे महत्वाचे ठरेल. उर्दूमधे 'शम्मा-परवाना', 'जाहिद-नासेह-शेख-वाईज' यासारखे संकेत प्रचंड प्रमाणावर वापरले गेले. जाहिद/नासेह/शेख हे साधारणपणे धर्मोपदेशक असायचे जे सतत लोकांना सागायचे की प्रेम ( भौतिक प्रेम - जसे कवी प्रेयसीवर करतो ते ) खोटे आहे किंवा ती माया आहे. ते असेही सांगायचे की दारू अतिशय वाईट अन इस्लामला मान्य नाही. पण कवी तो कवीच! त्याच्या मनावर राज्य त्याचे स्वतःचे असायचे. तो जर प्रेमात वेडा झाला किंवा नशाबाज झाला असेलच तर नासेह किंवा जाहिदचे कोण ऐकत बसणार? या भुमिकेतून अशा उपदेशकांची टर उडवली जाणे ( गझलेमधून ) हा संकेत दृढ झाला. उदाहरणासाठी हसरत दाग देहलवींचा हा शेर! 

वाईज बडा मजा हो अगर युं अजाब हो
दोजखमे पाव और हाथमे जामे शराब हो

( हे उपदेशका, जगबुडीच्या दिवशी असे झाले तर किती मजा येईल ना? की माझे पाय नरकात असले तरी चालेल पण हातात मद्याचा प्याला असावा ) - इथे उपदेशकाची सौम्य टर उडवली आहे.

संकेत रूढ होणे किंवा सशक्त होत जाणे:

आता गृहीत धरा की वाईजची इतपत सौम्य टर उडवणे मुशायर्‍यात भाव खाउन गेले. आता पुढच्या एखाद्या मुशायर्‍यात 'वाईज' किंवा 'नासेह' चा उल्लेख झाला तर आधीच्या वेळच्या उपस्थित लोकांना दागचा तो शेर आठवेल. त्यांचे कान आधीच अपेक्षा करायला लागतील की आत्ता ऐकू येत असणार्‍या शेरामधूनपण अशीच काहीतरी मजा येणार आहे. ही भावना दृढ होणे म्हणजे संकेत दृढ होणे. आता जर नवीन शायर म्हणाला की 'हे उपदेशका तू म्हणत होतास तेच खरय की दारू वाईट असते', तर लोकांना मजा येणार नाही. जर तो असे म्हणाला की  'तू म्हणतोस खरे की दारू वाईट असते पण मी काही फारशी पीत नाही काही?', तर लोकांना 'दाग'च्या शेराइतकी मजा येणार नाही. जर कवी असे म्हणाला की 'दारू वाईट असेलही, पण मी त्याच्यामुळे दु:ख विसरतो', तरी लोकांना फारशी मजा येणार नाही.

पण....

मिर्झा असद उल्ला खान गालिब :

कहा मयखानेका दरवाझा 'गालिब' और कहां वाईज
पर इतना जानते है कल वो जाता था के हम निकले ( स्वगत - मक्ता )

( खरे तर आम्हाला वेळोवेळी पिऊ नका असे संदेश देणारा उपदेशक अन दारूचा गुत्ता यांच्यात काहीच संबध नाही गालिब, पण तुला एवढे सांगतो की काल आम्ही प्यायला म्हणुन गुत्त्याच्या दारात पाऊल टाकले अन वाईज आम्हाला क्रॉस करून बाहेर पडला )

इथे इतकी टर उडवली आहे की 'लोका सांगे' प्रमाणे लेकाचा वाईजच पिऊन निघाला आहे. दागच्या शेरानंतर अर्थातच हा शेर वरच्या पातळीचा समजला जाणार! हे  म्हणजे संकेत नुसतेच 'दृढ होणे' नसून  'संकेत गझलेचा आत्मा बनत बनत' गझलेला अफाट सौंदर्य बहाल करतो.

आता पुढे पहा:

एक शेर आहे:

जाहिद शराब पीने दे मस्जिदमे बैठकर
या वो जगह बता..जहा पे खुदा न हो

अर्थ सांगण्याची गरजच नाही. 'अरे तू जर म्हणतोस की देव सगळीकडे आहे, तर मशीदीत दारू प्यायली काय अन इतरत्र प्यायली काय? एकच नाही का? नाहीतर अशी जागा दाखव जिथे देव नाही'.

आता याच विषयावरचे आणखीन काही शेर पहा:

लुत्फे मय तुझसे क्या कहू जाहिद
हाय कंबक्थ तुने पी ही नही ( तुला त्यातली मजा काय कळणार? ) - दाग

ना तजुर्बाकारीसे वाईजकी ये बाते है
इस रंग को क्या जाने पुछो तो कभी पी है - ( अनुभवच नाही बिचार्‍याला, बडबडतो काहीतरी! एकदा पिऊन तर बघ म्हणाव! )   -  अकबर इलाहाबादी

जाहिद ये मेरी शोखी-ए-रिन्दाना देखना
रहमत को बातो बातो मे बहला के पी गया ( मी तर देवालाही बोलण्यात गुंतवून प्यायली बर उपदेशका? तू माझ्यापुढे काय आहेस? ) - जिगर मुरादाबादी

असे एकाच संकेताचे उपयोग करताना अर्थाला मात्र जास्त जास्त उंचीवर नेण्यात आले. अर्थात याच्यात रसिकांच्या अभिरुचीचा अन आकलनशक्तीचा प्रश्न असतोच. म्हणजे आपल्याकडील 'ज्येष्ठ नागरिक संघात' दारूवरचे शेर आवडणार नाहीत, पण महाविद्यालयांमधे आवडू शकतील. तसेच, 'मागच्या वेळेला या विषयावर जे ऐकले होते त्यापेक्षा भन्नाट हे आहे' असे वाटण्यासाठी आकलनशक्ती लागते. 

अशा रीतीने, आज जर उर्दूमधे जाहिद या विषयावर शेर झाला तर

- मी जाहिदला प्यायलावर घरी सोडून आलो
- मी आणि जाहिद मशीदीतून एकत्रच प्यायला गेलो
- मी दारू सोडण्यासाठी मशीदीत गेलो तर जाहिदच पीत होता

अशा स्वरुपाची उंची गाठली गेल्यास आश्चर्य वाटु नये.

असे मराठी गझल मधे झाले असावे की नाही हे माहीत नाही, मात्र मला फारसे अनुभवायला आले नाही.

उर्दूमधे असे अनेक संकेत आहेत. 'जाहिद' हे फक्त एकच उदाहरण आहे.

संकेतांची आवश्यकता - संकेतांमुळे रसिकाला ते काव्य आपल्या भूमीचे वाटते. तो तिथे स्वतःला आयडेंटिफाय करू शकतो.

मराठीतील संकेतांसाठी असलेले विषयः

माझ्यामते आपल्याकडे इतक्या प्रचंड रुढी आहेत की आपल्याला संकेतांची कमतरता भासूच नये.

१. उपासतापास
२. सोवळेओवळे
३. मूर्तीपूजा
४. सण - जसे दिवाळी, दसरा, होळी, नवरात्र
५. प्रथा - जसे बळी देणे, वडाची पूजा करणे
६. कार्ये - मुंज, साखरपुडा, लग्न
७. इतर अनेक फक्त मराठी गोष्टी

माझ्यामते आपल्याला गझलेच्या विषयांसाठी अन गझलेचे सौंदर्य खुलवण्यासाठी एक रान मोकळे आहे. अर्थात, त्यात गझलेचा जो आत्मा, म्हणजे आशय, हा अबाधित रहावा. म्हणजे एखाद्याने नुसते 'साखरपुडा' या विषयावर काव्य न करता, 'साखरपुड्याची मजा लग्नानंतर येत नसल्यामुळे मी तिला फक्त साखरपुड्याचेच वचन दिले 'वगैरे असे म्हंटल्यास ते योग्य ठरावे. त्यानंनर मग कुणीतरी, ' ही पॉलिसी तिनेच माझ्याशी वापरली, तिने साखरपुडा माझ्याशी झाल्यावर लग्न दुसर्‍याशीच ठरवले' असे म्हंटल्यास ( हे फक्त एक लगेच सुचलेले उदाहरण आहे ) संकेत थोडासा दृढ व्हावा.

आपण यावर आपली मते द्यावीत अशी विनंती! 

धन्यवाद!